Czy preferencje publikacyjne wpływają na...

Czy preferencje publikacyjne wpływają na notowania polskiej nauki w świecie?
Do oceny preferencji publikacyjnych polskich autorów notowanych w rankingu TOP2% w kategorii kariery naukowej za kolejne lata 2020, 2021 i 2021 skłoniły autora publikacje, które na przełomie 2023 i 2024 roku  pojawiły się na portalu Fundacji SWP, m.in. Nauki dwanaście kroków donikąd…, Konieczny audyt w nauce! I co dalej?, Nowy ranking wyższych uczelni za 2022 rok, Stan nauki polskiej - komentarz.

Wskazano wiodące dziedziny nauki  i białe plamy na naukowej mapie Polski. Podano różnice w strukturze dziedzin nauki wytworzonej w Polsce i w świecie, wyjaśniające co hamuje jej rozwój.

Tematyka konfrontacji polskiej nauki ze światową jest dyżurnym tematem w wielu analizach, wywiadach i artykułach, m.in na portalach Forum Akademickiego i Fundacji SWP. W bieżącym roku temat powrócił ze zdwojoną siłą po ogłoszeniu wyników ewaluacji uczelni wyższych, opublikowaniu nowych rankingów krajowych (czasopisma Perspektywy) i zagranicznych (TOP2%, Listy Szanghajskiej) i zmianach kierownictwa resortu nauki. Wybrzmiewają mocne głosy o konieczności przeprowadzenia gruntownego  audytu z ostatnich kilku lat naznaczonych ważnymi reformami, w tym wprowadzeniu w 2019 r. Konstytucji dla Nauki 2.0 (Konieczny audyt w nauce! I co dalej?. Odbyły się też wybory do RDN, NCN, PAN i Komitetów PAN. W mediach  krążą  zapowiedzi zmian i deklaracje odnowy nauki ze strony  MNiSW, i jak zwykle w takich sytuacjach, mnożą się propozycje zmian i podejmowania mniej lub bardziej radykalnych  środków zaradczych ze strony środowiska naukowego (Nauki dwanaście kroków donikąd…). Odbywają się debaty i dyskusje, mniej lub bardziej merytoryczne. Z pewnością czynnikiem destrukcyjnym jest bardzo niskie finansowanie w stosunku do krajowego PKB.

Tylko czy pomysłodawcy zdają sobie sprawę z aktualnej kondycji polskiej nauki i jej miejsca na naukowej mapie świata, czy tylko widzą własne podwórko i interesy. Czy taki proces można przeprowadzić jedną ustawą, a może powinien mieć z uwagi na widoczny demontaż nauki (tak sądzi autor na podstawie licznych analiz) charakter strukturalny i długofalowy? Z pewnością nie obejdzie się bez zdefiniowania priorytetów i przydzielenia jak zawsze środków finansowych, których, jak się wokół słyszy, permanentnie brakuje. W dniu 25 stycznia br. pojawiła się informacja, że minister nauki wstrzymał przyznaną dotację 200 mln zł na budowę komputera kwantowego na PP (dla niewtajemniczonych jest on gwarancją cyberbezpieczeństwa krajowego). Deklaracje ministerstwa idą dalej. Z pewnością dobru nauki nie służą  działania wstrzymywania środków ze względów preferencji politycznych przez władze uczelni.  Autor  stara się przybliżyć tę problematykę środowisku naukowemu publikując cykl  artykułów na portalu Fundacji SWP bazując na miarodajnych danych ujętych w  prestiżowym rankingu World’s TOP2% Stanford University & Elsevier.

W artykule przeprowadzono porównanie wyników rankingu w kategorii kariery za kolejne trzy lata 2020, 2021 i 2022, a na tej podstawie dokonano oceny i porównania preferencji publikacyjnych autorów w 19 różnych dziedzinach nauki. Wyselekcjonowane  danych przedstawiono w Tabelach 1 i 2 i  graficznie  na rys. 1a i b z naniesionymi udziałami  procentowymi.

W analizach i konkluzjach brak jest preferencji instytucjonalnych, ale przedstawione zbiory danych powinny być refleksją nad przyczyną obecnego stanu nauki  i źródłem do poszukiwania możliwości poprawy jej notowań w świecie.

Tabela 1. Zestawienie liczby/% autorów przyporządkowanych do dziedzin nauki.

Tabela 2. Zestawienie liczby/% autorów z Polski przyporządkowanych do dziedzin nauki

Rys. 1. Wybrane udziały % dziedzin nauki dla: (a) wszystkich autorów i (b) autorów z Polski w rankingu TOP2%. Oznaczenia: (1) Medycyna kliniczna, (2) Fizyka i astronomia, (3) Badania biomedyczne, (4) Technologie przyszłościowe i strategiczne, (5) Inżynieria ogólna, (6) Chemia, (7) Technologie informacyjne i komunikacyjne, (8) Biologia.

W analizie danych przyjęto łączną liczbę autorów ze świata w kolejnych latach równą 186178, 194984 i 204644, a z Polski odpowiednio 1028, 1007 i 1120. Z danych zestawionych w Tabeli 1 i 2 oraz porównania udziałów procentów dla 8 najliczniej reprezentowanych dziedzin nauki w trzech kolejnych latach 2020, 2021 i 2022 (rys. 1a i b) wynikają następujące wnioski:

1. Skład 8 czołowych dziedzin nauki jest dla autorów z Polski i świata wyraźnienie różny, tak co do ich preferencji, jak i udziałów procentowych oraz zaobserwowanych w wielu przypadkach trendów. Może to być jednym z ważnych powodów niewielkiego (ok. 0,5%) wkładu polskich naukowców w rozwój nauki swiatowej.
2. Najczęściej wybieraną dziedziną jest, tak w świecie jaki i Polsce, Medycyna kliniczna (poz.1). Jednakże jej udział % w krajowym zestawieniu (Tabl. 2)  jest na poziomie 14%, czyli dwukrotnie mniejszy niż dla nauki światowej, dodatkowo z malejącym udziałem o ok. 20% w 2021 i 2022 r. W przypadku całego rankingu udział można oszacować na poziomie 30%. Podobnie przedstawia się udział dziedziny Badania biomedyczne (poz. 3) i to z wyraźną tendencją malejącą. Jeśli weźmie  się pod uwagę zdecydowanie większą cytowalność publikacji z tych dziedzin to nie może dziwić  fakt mniejszego udziału autorów z polskich uczelni medycznych i uniwersytetów w rankingu.
3. Udział pozostałych 7 dziedzin nauki jest dla całego rankingu na zbliżonym poziomie 7-8%, natomiast w polskiej części występuje wyraźnie kilka preferencji dotyczących nauk ścisłych – Fizyki i astronomii (poz. 2) oraz Chemii (poz. 6), a także Technologii przyszłościowych i strategicznych w poz. 4 oraz Inżynierii (nauk inżynieryjno-technicznych) w poz. 5. Z kolei w zestawieniu światowym udział tych 4 dziedzin jest prawie dwukrotnie mniejszy. Konkluzja może być dwojaka- albo są to badania w mniejszym lub większym stopniu odtwórcze, albo poziom nauki w tych dziedzinach jest zdecydowanie niższy i wymaga większej mobilności w osiągnięciu poziomu światowego. Nie można wykluczyć jednego i drugiego.
4. Ważna dla rozwoju innych nauk dziedzina Technologie informacyjne i komunikacyjne (poz. 7) jest na poziomie 6-8% z tendencją wzrostową. Jest to w zasadzie jedna z ważnych dziedzin nauki nadążająca w ujęciu frakcyjnym za nauką światową.
5. Na porównywalnym poziomie są takie dziedziny jak: Biologia (poz. 8), Nauki o ziemi i środowisku (poz. 9) i Rolnictwo, rybołówstwo i leśnictwo (poz. 10). Ich udział jest szacowany na poziomie ok. 3% z tendencją malejącą.
6. W rankingu światowym pozycja Matematyki i statystyki (poz. 15) jest usytuowana wyraźnie za naukami o zdrowiu, naukami społecznymi, psychologią, a nawet ekonomią i biznesem. W polskim zestawieniu jest zupełnie odwrotnie, a udziały tych dziedzin są znikome.
7. Brak jest udziału polskich naukowców w takich dziedzinach jak: Zabudowa i projektowanie środowiska (pojawiła się dopiero w 2022 r.), Badania historyczne, Filozofia i teologia, Sztuka wizualizacji i przedstawienia. Z drugiej strony wiadomo, że te dziedziny są reprezentowane na licznych uniwersytetach i akademiach sztuki. Są to białe plamy na naukowej mapie Polski.

Ogólna refleksja, raczej pesymistyczna, to taka,  że nie nadążamy za trendami światowymi w nauce. Obecna struktura dziedzin nauki w Polsce może świadczyć o dużym dystansie w wielu obszarach. Jak przedstawione dane kontrastują z cytowaniami publikacji w polskich czasopismach świadczą następujący wniosek z raportu zespołu Index Copernicus International (Jaka jest siła oddziaływania polskich czasopism naukowych, FA, publikacja z dn. 08. 12.2023).

Jedynie 7% spośród ponad 200 tys. artykułów naukowych (zacytowanych zostało 14 764 publikacji spośród 206 150) opublikowanych w polskich czasopismach w latach 2017–2019 uzyskało przynajmniej jedno cytowanie w roku 2020.

Jeśli uwzględni się dodatkowo, że z tej liczby 1/3 stanowią autocytowania, to łączna cytowalność polskich czasopism może być porównana z osiągnięciami Uniwersytetu Gdańskiego (10990 cytowań) lub Politechniki Łódzkiej (10571 cytowań) w rankingu TOP2% za 2022 r. (Nowy ranking wyższych uczelni za 2022 rok). Może to wskazywać, że publikowanie w polskich czasopismach przynosi pokaźny dorobek punktowy do ewaluacji, ale nie jest liczącym się składnikiem światowego dorobku publikacyjnego. W świetle tych danych wydaje się, że autor (prof. K. Konsztowicz) najnowszej polemicznej w stosunku do stanowiska PAN publikacji (Nauki dwanaście kroków donikąd…) ma w wielu kwestiach rację! Także w tym, że podnoszona przez środowisko naukowe PAN kwestia priorytetu dla badań podstawowych nie ma racji bytu.

Prof. zw. dr hab. inż. Wit Grzesik, emerytowany nauczyciel akademicki

Musisz się zalogować aby dodawać komentarze.